Er was maar één optie, en dat was de marine
Amy van Son (1969) was slechts achttien toen ze zich aanmeldde voor de marine. Na haar eerste week training verruilde ze haar ouderlijk huis voor de kazerne, waar ze fulltime verbleef. Het schip bleek de veilige thuishaven die ze nooit had gehad. ,,De zee is me altijd dierbaar geweest. Ik heb de landmacht of luchtmacht nooit overwogen. Er was maar een optie, en dat was de marine.”
Ze vertelt haar verhaal onomfloerst. Met vaste stem, zelfs als de tranen komen. Toch heeft ze er lang niet over gesproken. ,,Ik heb het nooit verteld tot mijn veertigste.”
Pas toen ze vijftien jaar na haar diensttijd aan de universiteit voor humanistiek studeerde om als geestelijk verzorger terug te treden bij het leger, kwamen de woorden. ,,Ze dwingen je daar tot zelfreflectie. Dus toen moest ik mijn verleden induiken. Dat heb ik nooit gewild.”
Bevrijd van oorlog
Dat verleden, dat is niet haar periode bij defensie, maar haar jeugd. In die zin is haar verhaal een omgekeerd missieverhaal. ,,Ik kwam uit een oorlog, en ik kreeg vrijheid bij defensie”, vat ze het samen. ,,Ik werd veel geslagen thuis. Dat ik bij de marine ging was dus ook een soort van vlucht.”
Ze heeft het over haar vader, zelf ook marinier en later koopvaarder. Hij was op meer manieren de drijvende kracht achter haar beslissing. Vanwege zijn verhalen van over de hele wereld, bijvoorbeeld. Maar ook vanuit de hoop op zijn goedkeuring.
,,Op de mavo moesten we een verhaal schrijven over de mijnenvegersdienst van de Koninklijke Marine in Vlissingen. Ik had het beste stuk. Voor mij was dat de eerste keer dat ik zag dat mijn vader trots was. Dat heb ik vastgezet in mijn herinnering. Dat ik dacht: ik moet naar de marine, want alleen dan kan ik mijn ouders trots maken.”
Haar hoop viel echter in duigen toen haar vader haar na de eerste week training opnieuw aanviel. ,,Toen realiseerde ik me pas dat niets wat ik ooit zou doen zou zijn goedkeuring weg kunnen dragen. Ik heb mijn spullen gepakt, ben naar Den Helder gegaan en nooit meer thuisgekomen.”
Voor de tweede keer geboren
Vanaf dat moment was de marine haar nieuwe onderkomen. Ergens anders kon ze niet terecht. ,,Nu ik erover praat denk ik: wat fúcking alleen was ik. Maar ik wist niet beter. Ik was een militair al voor ik militair was.”
Ook dat gaat over haar opvoeding, die Amy als ‘militaristisch; omschrijft. ,,Als ik tv wilde kijken, dan móest ik ook tv kijken. Als ik mijn hoofd even wegdraaide, dan moest ik naar mijn kamer.” Het verschil: ,,Bij de marine kreeg ik waardering terug. Iets wat ik nog nooit had gehad.”
,,Bij defensie ben ik voor de tweede keer geboren. Als ik niet bij de marine was gegaan, was ik op Perron Nul terecht gekomen” – het roemruchte perron op station Rotterdam waar verslaafden rond de jaren negentig vrijelijk drugs konden gebruiken.
Ze formuleert het nuchter, als een constatering, maar niet zonder emotie. ,,Niet dat ik ooit aan de heroïne ben gegaan. Maar ik was waarschijnlijk op straat geëindigd. Het leger is echt mijn redding geweest.”
Trossen los
Na een jaar opleiding begon Amy als verbindelaar op de Hare Majesteit van Kinsbergen, in een tijd dat vrouwen voor het eerst aangemoedigd werden toe te treden tot de marine. Een moment van bevrijding. ,,Toen de trossen voor het eerst los gingen realiseerde ik me: vanaf nu kan mijn vader me niet vinden.”
Drie dagen die in het teken stonden van zeeziekte later kwam het schip aan op de plaats van bestemming: Tromso, in Noorwegen. Een kantelmoment, zegt Amy. ,,We gingen aan wal. Na een paar stappen begon ik me beter te voelen. Toen dacht ik: als dit voorbij gaat, dan gaat alles voorbij.”
Drie jaar lang voer Amy op de Van Kinsbergen. ,,We waren bijzonder: we hadden vrouwen aan boord, en je mocht bij ons drinken.” Precies in de periode dat ze toetrad tot de marine, had defensie een zich tot doel gesteld om vijf procent vrouwen naar binnen te halen, vertelt ze.
,,Er waren al wel vrouwen ,maar die zaten meer in de logistiek, facilitair, dat soort dingen. Wij hadden er vierentwintig aan boord.” Lastig heeft ze het niet ervaren als jonge vrouw in een mannenwereld. ,,Ik ben ook als jongen opgevoed. Mijn vader was zwaar teleurgesteld dat ik niet de eerste stamhouder was.”
Bovendien is ze het gewend in het diepe geworpen te worden – letterlijk en figuurlijk. ,,Toen ik moest leren zwemmen als kind werd ik gewoon in het water geflikkerd. En ik zwom. Onder water, dat dan weer wel. Maar ik kwam wel aan de overkant van het bad.”
Kameraadschap
Over haar missies zélf is ze kort van stof. ,,Die drie jaar heb ik aan een stuk gevaren, dus voor mij is dat één langgerekte periode.” Bovendien: haar kantelpunten vonden vooral in de periode ervoor plaats.
Dat geldt wellicht niet voor elke militair. Maar toch staat haar verhaal staat niet op zichzelf, zegt Amy. En dat is nu juist een van de redenen dat ze het project Helmen vol Verhalen begon. Niet vanwege de grootste verhalen over gevechten, maar vanwege de persoonlijke verhalen van de mens achter de militair.
,,Er zijn er heel veel zoals ik bij defensie. Mensen die uit een kutsituatie komen, en daar hun familie vinden. Toen ik al vijftien jaar uit dienst was dacht nog elke dag: ik trek mijn werkpak aan en ik ga varen. Het is die kameraadschap, die vriendschap, dat blinde vertrouwen. Als een van de mensen met wie ik heb gevaren morgen zegt ‘ik heb je nodig’, dan staan er tien man klaar.”
Verlangen naar de zee
,,Het verlangen naar de zee en de marine bleef”, vertelt Amy, ook al die jaren later. ,,Misschien had ik wel moeten blijven. Dan was ik over twee jaar met pensioen geweest.” Toch besloot ze na drie jaar uit dienst te treden, en niet in te gaan op de uitnodiging van de eerste officier voor het volgen van de korporaalsopleiding.
Dat had onder meer te maken met haar relatie. Samen met haar toenmalige partner, die op hetzelfde schip werkte als zijzelf, had ze een huis gekocht. ,,En: ik zag bij de marine ook veel mensen naar de klote gaan. Heel veel alcoholisten”, vult ze aan.
,,Er waren ook mensen die een half jaar nadat ze uit dienst traden weer terug kwamen, omdat ze niet konden wennen aan de burgermaatschappij. Ik zag huwelijken stranden. Ik zag eenzame mensen. Ik dacht: ik moet een keuze maken. En had ook het gevoel dat er meer was weggelegd voor mij.”
De schakeling naar de burgermaatschappij is voor veel militairen lastig, legt Amy uit. ,,Militairen zijn dienstplichtig en loyaal. Ze nemen snel alle diensten over. Maar andersom gebeurt dat niet. Overstappen naar de burgermaatschappij is zwaar teleurstellend.”
Het is een verschil in instelling, zegt ze. ,,Voor een militair geldt: maakt me niet uit hoe je het regelt, je regelt het. Terwijl burgermensen eerder zeggen: ja, mijn oma is jarig en mijn cavia is dood.”
All this too will pass
Het besef dat terugkeren naar de burgermaatschappij lastig is, gecombineerd met het gemis van defensie, deden Amy in 2009 besluiten een minor te volgen bij de Universiteit van Humanistiek, met de intentie om als humanistisch geestelijk verzorger militairen te begeleiden. ,,In die tijd kon je alleen operationeel terug tot je 28e. Dus de enige optie voor mij om weer bij defensie betrokken te raken was als humanistisch raadsvrouw.”
Na haar opleiding begon ze met het opzetten van projecten voor ex-militairen. Eerst Your Song, een project waarbij verhalen van militairen gekoppeld werden aan muzikanten. En nu Helmen vol Verhalen, waar kunstenaars werken maken gebaseerd op de missieverhalen van ‘jonge’ veteranen.
Ook haar eigen verhaal is eerder gevat in een kunstwerk, getiteld ‘All this too will pass’, gemaakt door Anook Cleonne. Een verwijzing naar dat ene cruciale moment toen Amy in Tromso aan wal kwam en dacht: alles gaat voorbij, ook de pijn.
,,Soms is dat heel verdrietig, want dat inzicht maakt ook dat je heel veel slikt. Anook heeft het willen duiden door een zwart bos waar je geen hand voor ogen ziet. Niemand zou daar snel in gaan. Maar er is er een die dat wel doet, en dat ben ik. Omdat ik weet dat alles over gaat.”
In het project Helmen Vol Verhalen bood Marian Tappel zich aan om een kunstwerk van afval te maken als boegbeeld. ‘Collateral Beauty’ reist mee in de expositie. Voortdurend neemt het kunstwerk een andere positie in. Maar altijd strijdbaar in het naar boven brengen van verhalen van veteranen en thuisfront.
Ze vertelt haar verhaal onomfloerst. Met vaste stem, zelfs als de tranen komen. Toch heeft ze er lang niet over gesproken. ,,Ik heb het nooit verteld tot mijn veertigste.”
Pas toen ze vijftien jaar na haar diensttijd aan de universiteit voor humanistiek studeerde om als geestelijk verzorger terug te treden bij het leger, kwamen de woorden. ,,Ze dwingen je daar tot zelfreflectie. Dus toen moest ik mijn verleden induiken. Dat heb ik nooit gewild.”
Bevrijd van oorlog
Dat verleden, dat is niet haar periode bij defensie, maar haar jeugd. In die zin is haar verhaal een omgekeerd missieverhaal. ,,Ik kwam uit een oorlog, en ik kreeg vrijheid bij defensie”, vat ze het samen. ,,Ik werd veel geslagen thuis. Dat ik bij de marine ging was dus ook een soort van vlucht.”
Ze heeft het over haar vader, zelf ook marinier en later koopvaarder. Hij was op meer manieren de drijvende kracht achter haar beslissing. Vanwege zijn verhalen van over de hele wereld, bijvoorbeeld. Maar ook vanuit de hoop op zijn goedkeuring.
,,Op de mavo moesten we een verhaal schrijven over de mijnenvegersdienst van de Koninklijke Marine in Vlissingen. Ik had het beste stuk. Voor mij was dat de eerste keer dat ik zag dat mijn vader trots was. Dat heb ik vastgezet in mijn herinnering. Dat ik dacht: ik moet naar de marine, want alleen dan kan ik mijn ouders trots maken.”
Haar hoop viel echter in duigen toen haar vader haar na de eerste week training opnieuw aanviel. ,,Toen realiseerde ik me pas dat niets wat ik ooit zou doen zou zijn goedkeuring weg kunnen dragen. Ik heb mijn spullen gepakt, ben naar Den Helder gegaan en nooit meer thuisgekomen.”
Voor de tweede keer geboren
Vanaf dat moment was de marine haar nieuwe onderkomen. Ergens anders kon ze niet terecht. ,,Nu ik erover praat denk ik: wat fúcking alleen was ik. Maar ik wist niet beter. Ik was een militair al voor ik militair was.”
Ook dat gaat over haar opvoeding, die Amy als ‘militaristisch; omschrijft. ,,Als ik tv wilde kijken, dan móest ik ook tv kijken. Als ik mijn hoofd even wegdraaide, dan moest ik naar mijn kamer.” Het verschil: ,,Bij de marine kreeg ik waardering terug. Iets wat ik nog nooit had gehad.”
,,Bij defensie ben ik voor de tweede keer geboren. Als ik niet bij de marine was gegaan, was ik op Perron Nul terecht gekomen” – het roemruchte perron op station Rotterdam waar verslaafden rond de jaren negentig vrijelijk drugs konden gebruiken.
Ze formuleert het nuchter, als een constatering, maar niet zonder emotie. ,,Niet dat ik ooit aan de heroïne ben gegaan. Maar ik was waarschijnlijk op straat geëindigd. Het leger is echt mijn redding geweest.”
Trossen los
Na een jaar opleiding begon Amy als verbindelaar op de Hare Majesteit van Kinsbergen, in een tijd dat vrouwen voor het eerst aangemoedigd werden toe te treden tot de marine. Een moment van bevrijding. ,,Toen de trossen voor het eerst los gingen realiseerde ik me: vanaf nu kan mijn vader me niet vinden.”
Drie dagen die in het teken stonden van zeeziekte later kwam het schip aan op de plaats van bestemming: Tromso, in Noorwegen. Een kantelmoment, zegt Amy. ,,We gingen aan wal. Na een paar stappen begon ik me beter te voelen. Toen dacht ik: als dit voorbij gaat, dan gaat alles voorbij.”
Drie jaar lang voer Amy op de Van Kinsbergen. ,,We waren bijzonder: we hadden vrouwen aan boord, en je mocht bij ons drinken.” Precies in de periode dat ze toetrad tot de marine, had defensie een zich tot doel gesteld om vijf procent vrouwen naar binnen te halen, vertelt ze.
,,Er waren al wel vrouwen ,maar die zaten meer in de logistiek, facilitair, dat soort dingen. Wij hadden er vierentwintig aan boord.” Lastig heeft ze het niet ervaren als jonge vrouw in een mannenwereld. ,,Ik ben ook als jongen opgevoed. Mijn vader was zwaar teleurgesteld dat ik niet de eerste stamhouder was.”
Bovendien is ze het gewend in het diepe geworpen te worden – letterlijk en figuurlijk. ,,Toen ik moest leren zwemmen als kind werd ik gewoon in het water geflikkerd. En ik zwom. Onder water, dat dan weer wel. Maar ik kwam wel aan de overkant van het bad.”
Kameraadschap
Over haar missies zélf is ze kort van stof. ,,Die drie jaar heb ik aan een stuk gevaren, dus voor mij is dat één langgerekte periode.” Bovendien: haar kantelpunten vonden vooral in de periode ervoor plaats.
Dat geldt wellicht niet voor elke militair. Maar toch staat haar verhaal staat niet op zichzelf, zegt Amy. En dat is nu juist een van de redenen dat ze het project Helmen vol Verhalen begon. Niet vanwege de grootste verhalen over gevechten, maar vanwege de persoonlijke verhalen van de mens achter de militair.
,,Er zijn er heel veel zoals ik bij defensie. Mensen die uit een kutsituatie komen, en daar hun familie vinden. Toen ik al vijftien jaar uit dienst was dacht nog elke dag: ik trek mijn werkpak aan en ik ga varen. Het is die kameraadschap, die vriendschap, dat blinde vertrouwen. Als een van de mensen met wie ik heb gevaren morgen zegt ‘ik heb je nodig’, dan staan er tien man klaar.”
Verlangen naar de zee
,,Het verlangen naar de zee en de marine bleef”, vertelt Amy, ook al die jaren later. ,,Misschien had ik wel moeten blijven. Dan was ik over twee jaar met pensioen geweest.” Toch besloot ze na drie jaar uit dienst te treden, en niet in te gaan op de uitnodiging van de eerste officier voor het volgen van de korporaalsopleiding.
Dat had onder meer te maken met haar relatie. Samen met haar toenmalige partner, die op hetzelfde schip werkte als zijzelf, had ze een huis gekocht. ,,En: ik zag bij de marine ook veel mensen naar de klote gaan. Heel veel alcoholisten”, vult ze aan.
,,Er waren ook mensen die een half jaar nadat ze uit dienst traden weer terug kwamen, omdat ze niet konden wennen aan de burgermaatschappij. Ik zag huwelijken stranden. Ik zag eenzame mensen. Ik dacht: ik moet een keuze maken. En had ook het gevoel dat er meer was weggelegd voor mij.”
De schakeling naar de burgermaatschappij is voor veel militairen lastig, legt Amy uit. ,,Militairen zijn dienstplichtig en loyaal. Ze nemen snel alle diensten over. Maar andersom gebeurt dat niet. Overstappen naar de burgermaatschappij is zwaar teleurstellend.”
Het is een verschil in instelling, zegt ze. ,,Voor een militair geldt: maakt me niet uit hoe je het regelt, je regelt het. Terwijl burgermensen eerder zeggen: ja, mijn oma is jarig en mijn cavia is dood.”
All this too will pass
Het besef dat terugkeren naar de burgermaatschappij lastig is, gecombineerd met het gemis van defensie, deden Amy in 2009 besluiten een minor te volgen bij de Universiteit van Humanistiek, met de intentie om als humanistisch geestelijk verzorger militairen te begeleiden. ,,In die tijd kon je alleen operationeel terug tot je 28e. Dus de enige optie voor mij om weer bij defensie betrokken te raken was als humanistisch raadsvrouw.”
Na haar opleiding begon ze met het opzetten van projecten voor ex-militairen. Eerst Your Song, een project waarbij verhalen van militairen gekoppeld werden aan muzikanten. En nu Helmen vol Verhalen, waar kunstenaars werken maken gebaseerd op de missieverhalen van ‘jonge’ veteranen.
Ook haar eigen verhaal is eerder gevat in een kunstwerk, getiteld ‘All this too will pass’, gemaakt door Anook Cleonne. Een verwijzing naar dat ene cruciale moment toen Amy in Tromso aan wal kwam en dacht: alles gaat voorbij, ook de pijn.
,,Soms is dat heel verdrietig, want dat inzicht maakt ook dat je heel veel slikt. Anook heeft het willen duiden door een zwart bos waar je geen hand voor ogen ziet. Niemand zou daar snel in gaan. Maar er is er een die dat wel doet, en dat ben ik. Omdat ik weet dat alles over gaat.”
In het project Helmen Vol Verhalen bood Marian Tappel zich aan om een kunstwerk van afval te maken als boegbeeld. ‘Collateral Beauty’ reist mee in de expositie. Voortdurend neemt het kunstwerk een andere positie in. Maar altijd strijdbaar in het naar boven brengen van verhalen van veteranen en thuisfront.
|
|
De ondankbare taak van de aanklager´
Natuurlijke orde
In de natuurlijke orde regeert de sterkeren de zwakkeren. Een onaangename waarheid maar dit is de staat waarnaar we continu terugkeren zonder interventie. De generaal offert zijn troepen op en strijkt zelf met de eer. De patriarch neemt meerdere vrouwen, de helft van de vrouwen sterft tijdens het baren, hij laat het opvoeden over aan de moeders en claimt zelf zijn opvolger als evenbeeld. De industrieel laat de arbeiders tot de dood werken en woekert de winst over hun ruggen. De adel laat het land bewerken door horigen en laat zich vereren als Gods persoonlijke afgezant. Wij sterven zodat enkelen kunnen leven.
Momentum
Het systeem is ijzersterk omdat het gevoed is door verhalen van religie, orde en wetmatigheid. Toch zijn er enkele momenten dat de natuurlijke orde kan groeien naar een hogere beschavingsvorm. In de eerste wereldoorlog kwamen de soldaten erachter dat ze werden geofferd door totaal incompetente generaals, die leiderschap claimen als gevolg van adeldom. De vrouwen kwamen erachter dat zij het land draaiende konden houden zonder mannen. In een dergelijk momentum komt de massa achter haar kracht.
De aanklager
De aanklager is de verschoppeling, die zich staande kan houden en kracht in zichzelf vindt. Zij of hij behoort tot de massa en kent het misbruik. De aanklager is al voor het momentum erachter gekomen dat zij weerstand kan bieden aan machthebbers. Zij kan leiden in momentum en de heersende elite aanklagen en rechten voor andere bedingen.
De aanklager kan in vele vormen de aanklacht indienen. Er kan worden gekozen voor het politieke concours maar veel vaker wordt de kunst gebruikt. Wanneer het verhaal van de verschoppelingen in kunstvorm vereeuwigd wordt, wordt het niet langer onkenbaar. Immers schoonheid is de oudste religie. Is de aanklager succesvol in de aanklacht dat krijgt de massa meer bestaansrechten. Zo krijgen vrouwen recht op stemmen, horigen zelfbeschikkingsrecht en militairen het recht op erkenning voor hun opofferingen.
Ondankbare rol en valkuil
Wanneer de aanklager zich niet realiseert wat zij doet, dan zal zij zich zelfs verbazen over de weerstand die ze oproept. Pas al ze begrijpt wie ze aanklaagt en waarom, dan zal zij op zoek gaan naar de krachtbronnen om te slagen. De macht zal alles doen om haar gelijk te ontkennen. Een ongerichte aanklager loopt het gevaar elke verschoppeling individueel te willen redden. Maar zij slaagt alleen als ze zich realiseert dat ze vecht voor het kwetsbare in de mens en niet elk individueel gekwetst mens. Haar aanklacht heeft alleen succes als zij zichzelf gered weet.
Rick van der Rest [22-12-2021]
Natuurlijke orde
In de natuurlijke orde regeert de sterkeren de zwakkeren. Een onaangename waarheid maar dit is de staat waarnaar we continu terugkeren zonder interventie. De generaal offert zijn troepen op en strijkt zelf met de eer. De patriarch neemt meerdere vrouwen, de helft van de vrouwen sterft tijdens het baren, hij laat het opvoeden over aan de moeders en claimt zelf zijn opvolger als evenbeeld. De industrieel laat de arbeiders tot de dood werken en woekert de winst over hun ruggen. De adel laat het land bewerken door horigen en laat zich vereren als Gods persoonlijke afgezant. Wij sterven zodat enkelen kunnen leven.
Momentum
Het systeem is ijzersterk omdat het gevoed is door verhalen van religie, orde en wetmatigheid. Toch zijn er enkele momenten dat de natuurlijke orde kan groeien naar een hogere beschavingsvorm. In de eerste wereldoorlog kwamen de soldaten erachter dat ze werden geofferd door totaal incompetente generaals, die leiderschap claimen als gevolg van adeldom. De vrouwen kwamen erachter dat zij het land draaiende konden houden zonder mannen. In een dergelijk momentum komt de massa achter haar kracht.
De aanklager
De aanklager is de verschoppeling, die zich staande kan houden en kracht in zichzelf vindt. Zij of hij behoort tot de massa en kent het misbruik. De aanklager is al voor het momentum erachter gekomen dat zij weerstand kan bieden aan machthebbers. Zij kan leiden in momentum en de heersende elite aanklagen en rechten voor andere bedingen.
De aanklager kan in vele vormen de aanklacht indienen. Er kan worden gekozen voor het politieke concours maar veel vaker wordt de kunst gebruikt. Wanneer het verhaal van de verschoppelingen in kunstvorm vereeuwigd wordt, wordt het niet langer onkenbaar. Immers schoonheid is de oudste religie. Is de aanklager succesvol in de aanklacht dat krijgt de massa meer bestaansrechten. Zo krijgen vrouwen recht op stemmen, horigen zelfbeschikkingsrecht en militairen het recht op erkenning voor hun opofferingen.
Ondankbare rol en valkuil
Wanneer de aanklager zich niet realiseert wat zij doet, dan zal zij zich zelfs verbazen over de weerstand die ze oproept. Pas al ze begrijpt wie ze aanklaagt en waarom, dan zal zij op zoek gaan naar de krachtbronnen om te slagen. De macht zal alles doen om haar gelijk te ontkennen. Een ongerichte aanklager loopt het gevaar elke verschoppeling individueel te willen redden. Maar zij slaagt alleen als ze zich realiseert dat ze vecht voor het kwetsbare in de mens en niet elk individueel gekwetst mens. Haar aanklacht heeft alleen succes als zij zichzelf gered weet.
Rick van der Rest [22-12-2021]
|
|
Helmen Vol Verhalen op 28 mei 2022 te gast In de Kantine van 17.00 tot 18.00 uur op NPO1.
Luister mee met veteraan Hans Damen en projectleider Amy van Son. Luister terug hier. In de Kantine glijdt u de zaterdagavond in, elke week live vanuit De Doelen in Rotterdam. Gastvrouw Fidan Ekiz en gastheer Wieger Hemmer ontvangen iedere zaterdag een keur aan bekende en boeiende gasten om de week mee door te nemen. |
