Bij wie oorlog heeft meegemaakt, staan de gebeurtenissen van toen voor altijd in het geheugen gegrift. Getuigen van de Tweede Wereldoorlog en conflicten waarbij Nederland daarna betrokken was, delen de beelden die ze nooit meer vergeten. Vandaag deel 4: veteraan Roy Grinwis die op missie in Uruzgan zijn commandant luitenant Tom Krist (24) verloor. Door Olof van Joolen 

​Het is niet de oorverdovende klap en het daaropvolgende besef dat er iets echt goed mis was dat bij oud-landmachtmilitair Roy Grinwis als eerste naar boven komt wanneer hij aan zijn gesneuvelde ’luit’ moet denken. Nee, het beeld wat hij voor zich ziet is Tom Krist vol leven. Op zijn verzoek door Roy gefotografeerd, zodat de jonge officier een foto kon sturen aan zijn familie en vrienden thuis.
Het is het type stoere foto dat zo’n beetje elke uitgezonden militair in Zuid-Afghanistan van zichzelf liet maken. In Krists geval met de borst vooruit, ballistische bril op zijn neus en de kolf van zijn Diemaco aanvalsgeweer losjes balancerend op zijn bovenarm. Het is het beeld van een jonge vent met nog een leven en mooie defensieloopbaan voor zich. Tot 10 juli 2007, toen alles letterlijk in één klap anders werd.

​Gigantische klap
Tot dat moment was voor de leden van Krists eenheid Uruzgan niet de heftige missie waar ze rekening mee hielden. Terwijl elders in de provincie waarvoor Nederland verantwoordelijk was veel en regelmatig werd gevochten en collega Timo Smeehuijzen in Tarin Kowt sneuvelde, bleef het in de omgeving van de basis in Deh Rawod rustig. „Na een tijdje zei ik: ’Je zou met een zwembroek en handdoek naar de Helmand kunnen.’ Terwijl Deh Rawod wel een beetje de naam had dat er altijd wat gebeurde. We waren voorbereid om te vechten, maar het kwam er niet van”, vertelt Roy Grinwis.

​Precies een maand voordat de eenheid weer op Vliegbasis Eindhoven zal staan vertrekt het peloton van Krist voor een voetpatrouille. Die brengt hen naar de bazar. Krist hoopt er met een lokaal contact te praten. Het is druk met winkelend publiek. Krists beoogde gesprekspartner is er niet. Vlak nadat de officier met zijn tolk uit de overdekte markt is gekomen, klinkt een gigantische klap. Roy voelt de grond onder zijn voeten trillen.

Slow motion
„Alles leek in slow motion te gaan. Honderd gedachten gaan door je heen. Ik voelde iets aan mijn been, zag bloed. Ik probeerde het op te tillen en dat ging. Toen ben ik gaan rennen, in dekking gegaan en mezelf gaan behandelen. Je gaat op automatisch. Bij ons waren er zeven gewonden, onder wie Tom Krist en Jaaike Brandsma die haar been verloor. Er raakten ook 34 burgers gewond en er waren iets van zeventien doden. Het was een aanslag tijdens wat voor ons een routineklusje was.”

Roy hoort bij de gewonden van wie het letsel te ernstig is om in Afghanistan te kunnen behandelen. Hij gaat met hetzelfde Britse gewondenvliegtuig als zijn gewonde commandant terug naar Nederland. In het Utrechtse Centraal Militair Hospitaal krijgt hij te horen dat Krist het niet gaat redden. Twee dagen na de aanslag besluit de familie dat de artsen de behandeling moeten staken. Wanneer Roys moeder het hem vertelt, wil hij het niet geloven.

’Dat zijn vader zei: als er iets is bel me dan...’
„Ik heb haar weggestuurd en gezegd dat ze niet zo dom moest lullen”, zegt Grinwis. „Toen heeft mijn moeder iemand van personeelszaken gestuurd. Hij vertelde het en toen kwam het pas bij me binnen. Later kwam Toms vader vertellen dat ze de stekker eruit hadden gehaald omdat hij een minimale kans had. Hij gaf zijn telefoonnummer en zei: ’Als er iets is, bel me. Dit had Tom zo gewild. Als er iemand moest sneuvelen, moest hij het zijn.’ Ik heb daar voor me uit zitten staren… Dat iemand net zijn zoon is verloren en zegt: we zijn er voor jullie.”

De band die Grinwis toen met de familie Krist voelde, is er nog steeds. Hij onderhoudt contact met Toms vader en moeder en jaarlijks komen de leden van Krists peloton rond 10 juli bij elkaar voor een ontmoeting met zijn ouders. Ze bezoeken de begraafplaats Sint Willibrordus in Berkel Enschot waar de luitenant is begraven, drinken er een biertje en zetten er eentje naast Toms graf.
​
Op het wit marmeren grafmonument staat naast zijn naam, onderdeel en de missie die hem fataal werd een opvallende tekst: ’Splijt een stuk hout en ik ben er. Pak een stuk hout en ik zal er zijn.’
Roy Grinwis, die nog wel bij Defensie werkt, maar niet meer als militair omdat de schade die de zelfmoordbom bij hem veroorzaakte te groot was, praat ondanks de impact die de bomaanslag op hem had graag over zijn luit. „Zo wordt hij niet vergeten en dat vind ik fijn.”

​Antonius Johannes Kelders overleed dinsdag op 94-jarige leeftijd aan de gevolgen van longkanker. De Indië- en Koreaveteraan stierf thuis, in het bijzijn van zijn familie. Tot zijn laatste adem was het een energieke, scherpe en eigenwijze man, aldus familie en vrienden.

Kelders wordt in 1928 te Amsterdam in een groot gezin geboren. De economische crisis in de jaren dertig en de daarop volgende Tweede Wereldoorlog eisen zijn tol op het gezin, er is armoede en weinig eten. Kelders is 17 als de oorlog is afgelopen en besluit dat hij het leger in wil. Omdat hij minderjarig is, heeft hij een handtekening van een ouder nodig. Het verhaal gaat dat hij zijn vader dronken voerde om dat voor elkaar te krijgen.
​
Kelders wordt als jonge jongen uitgezonden naar Nederlands-Indië, waar hij vier jaar verblijft. Hij raakt er gewond, zijn vinger wordt eraf geschoten. Daarna volgt een missie van 3,5 jaar in Korea. Zijn terugkeer valt hem zwaar. Hij trouwt, maar het huwelijk houdt geen stand, mede door zijn oorlogstrauma’s. Hij werkt inmiddels als buschauffeur, dat blijft hij tot zijn pensioen doen.

In de jaren negentig verhuist hij naar een complex in Zuidoost voor senioren, waar ook Olga woont. Hij wordt smoorverliefd op haar. Ze verhuist naar het appartement naast hem, ze worden onafscheidelijk. Als Olga alzheimer krijgt, neemt Kelders alle zorg op zich.

Te veel ‘ordinaire poen’
Eind 2019 verschijnt Kelders in de documentaire Onze jongens op Java. Daarin vertelt hij dat hij na zijn missie tot zijn spijt nooit meer is teruggekeerd naar Indonesië, omdat dat hem te veel ‘ordinaire poen’ zou kosten.

Veteraan Roy Grinwis zag de documentaire en werd dusdanig geraakt dat hij dezelfde avond nog een inzamelingsactie opzette om de reis voor Kelders mogelijk te maken. Toen hij de volgende ochtend wakker werd, was er al 1500 euro binnen.
Maar Kelders wilde niet, vertelde hij toen Grinwis hem opbelde met het nieuws. “Hij was dankbaar voor het gebaar,” blikt Grinwis terug, “maar weigerde Olga een dag alleen laten. Hij was bang dat als hij naar Indonesië zou gaan, ze er niet meer zou zijn als hij terugkwam.” Ze blijven contact houden. Grinwis: “Even snel bellen kon niet. Je zat zo een uur met hem aan de telefoon.”

Het ingezamelde geld komt in overleg met Ton terecht bij stichting Helmen Vol Verhalen. Opgezet door veteraan Amy van Son, koppelt de stichting kunstenaars aan veteranen. Dat leidt onder meer tot een project waarbij modeontwerper Jaap Spruitenburg een nieuw uniform ontwerpt voor een jonge en een oude veteraan. Kelders doet mee en krijgt een pak aangemeten. Initiatiefnemer Van Son weet nog dat hij de broek kreeg aangetrokken. “Hij riep: heb ik nog een beetje een kont in deze broek?”

Kasplantje
Door het project raakt Kelders goed bevriend met Grinwis en Van Son. Ook komt hij in contact met andere veteranen, waar hij zich op allerlei manieren voor inzet. Hij is druk op sociale media en gaat in gesprek met iedereen die dat maar nodig heeft. “Hij gaf je echt het gevoel dat je ertoe deed,” zegt Van Son.

Die toewijding blijkt ook uit zijn zorg voor Olga. De afgelopen tien jaar was haar ziekte in zo’n ver stadium, dat ze haast een kasplantje was, vertelt Vera van Klinkers, een nicht van Ton die goed contact met hem onderhield. “Voor ome Ton was niets te gek. Hij waste haar, voedde haar, reed haar rond in haar rolstoel en hield haar de hele dag gezelschap. Alles wat hij fout had gedaan in zijn leven, wilde hij bij Olga goedmaken.”

Afgelopen jaar werd de zorg voor Olga hem te veel. Kelders eet en drinkt niet meer, krijgt last van zijn nieren en wordt uitgedroogd en ondervoed opgenomen in het ziekenhuis. Uiteindelijk wordt terminale longkanker bij hem geconstateerd. Toen Olga maanden later op 101-jarige leeftijd overleed, hoefde het voor Ton ook niet meer, zo vertelt Van Son.

Afgelopen dinsdag overleed Kelders. Er bleek geen geld voor een waardige begrafenis. Grinwis en Van Son zetten nogmaals een crowdfundactie op om een eervolle militaire begrafenis te kunnen bekostigen. In een mum van tijd was het doel van 10.000 euro behaald, mede door de bijdrage van een aantal veteranenstichtingen. Van Klinkers: “Als ome Ton dit zou weten, zou hij glunderen.”

IDENTITEIT
Spruitenburg ziet kleding als een eerstegraads communicatiemiddel. “Je beslist ‘s morgens wat je wilt uitstralen. De kleding die je draagt bepaalt mede jouw identiteit.” Volgens Spruitenburg geldt dit evenzeer voor militairen. Toch leveren zij na een missie hun uniform weer in. Daarmee verliezen ze een stukje van hun identiteit, stelt hij. “Wie ze zijn is niet meer zichtbaar.” En dat terwijl veteranen veel hebben meegemaakt en voor onze samenleving betekenen. “Ze hebben belangeloos hun eigen veiligheid opgegeven om voor onze vrijheid te strijden.” Met ReUniForm wil Spruitenburg de veteranen een gezicht geven. ”De voor hen ontworpen uniformen vertellen hun persoonlijke verhaal. Hun missies worden zo zichtbaar voor iedereen.”

Spruitenburg: “Soms hoop je dat ze zichzelf wat minder goed hadden leren camoufleren, want daarmee doen ze zich in deze individualiserende maatschappij tekort”

Het inspireert Spruitenburg dat er anderen zijn, veteranen die bereid zijn hun eigen veiligheid in het geding stellen voor onze vrijheid of voor iemand die ze niet eens persoonlijk kennen. “Daarom wil ik laten zien dat hun verhaal er toe doet. Het project ReUniForm is voor mij een ode aan de vrijheid.” 

HELMEN VOL VERHALEN
ReUniForm is onderdeel van Helmen Vol Verhalen, een kunstproject waarin veteranen gekoppeld worden aan kunstenaars. Het persoonlijke missieverhaal van de militair vormt ook hier de inspiratiebron voor een kunstwerk. In een gezamenlijke missie maken kunstenaars en veteranen de relevantie zichtbaar van Nederlandse vredesmissies en de impact daarvan op de deelnemende militairen. Drijvende kracht achter dit kunstproject is Amy van Son. Zij is zelf veteraan en merkte bij haar terugkeer naar de burgermaatschappij hoe belangrijk het is om je verhaal te vertellen. “Door het vertellen van je verhaal, krijgt het een nieuwe vorm waar beter mee te leven valt”, weet ze uit ervaring. Vanaf juni 2022 zijn de uniformen van ReUniForm naast tweeëntwintig kunstwerken te zien in een reizende tentoonstelling door het land. De expositie landt als eerste in Overijssel in het Vrijheidsmuseum en vervolgt dan zijn weg langs alle provincies van het land. 

DUURZAAM
Voor de kleding van ReUniForm heeft Spruitenburg de stof van oude uniformen gecombineerd met duurzaam gemaakt denim. “Gelijk met de economische groei, ligt de welvaart op de vuilnisbelt”, stelt de kledingontwerper. Hij vindt hergebruik niet alleen vanwege milieuoverwegingen belangrijk. Hij wil de zeggingskracht van materiaal waarin geleefd is, gebruiken. “De geschiedenis van de stof geeft het ontwerp een zichtbare kwaliteit.” 

CO-CREATIE
Voor ReUniForm hebben Spruitenburg en Van Son intensief samengewerkt. Met elkaar en met andere betrokkenen: veteranen Ton Kelders en Roy Grinwis; regisseur Ronald Hendriksen van Omroepv; en met Milon Abrahamse die de fotografie verzorgde. Het was een indrukwekkend proces, vertellen ze beiden. Spruitenburg: “We hadden allemaal de intrinsieke motivatie om het juiste te doen; vanuit het gedeelde gevoel dat deze mannen dit verdienen.” Van Son vult aan: “De kracht van co-creatie is dat iedereen zijn eigen waarde heeft en autonomie behoudt. Ze citeert de Britse auteur Simon Sinek: “The best ideas are the honest ones. Ones born out of personal experience. Ones that originated to help a few and ended up helping many.”
Veel partijen hebben belangeloos bijgedragen. Helmen Vol Verhalen kreeg van de BIGA-Groep restanten van uniformen. De Italiaanse producent Candiani Denim doneerde duurzame denimstof. Sir Redman heeft de gebruikte applicaties geleverd. En Spruitenburg kon de uniformen aan de veteranen overgedragen in oude munitiekisten, die hij kreeg van de Explosieven Opruimingsdienst. 

OORLOGSHELD
Directe aanleiding van ReUniForm is de vondst van de overjas van Willem van der Velde, officier tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de op maat gemaakte jas is een label genaaid. Hierop staat geschreven ‘VV v/d Velden, vaandrig Luchtdoel 1940’. Dit triggert de kleermaker. “Dit kledingstuk is zo persoonlijk, het is een tastbare herinnering aan zo’n belangwekkend verhaal. Het maakt zichtbaar hoe zeer een outfit is verweven met de drager ervan.” 

Willem van der Velden is tragisch om het leven gekomen. In de nadagen van de oorlog oefent de lokale verzetsgroep van Oude Wetering het gebruik van wapens in het schuurtje dat tegenwoordig op het perceel van de familie Spruitenburg staat. De ervaren officier is instructeur. Tijdens een oefening op 2 maart 1945 gaat het mis. Als de mannen oefenen met explosief materiaal, trekt een van de verzetsstrijders de pin uit een granaat. Van der Velden reageert alert, pakt de granaat en gaat er bovenop liggen. Met zijn kordate optreden voorkomt hij dat er meer slachtoffers vallen. Uiteraard overleeft hij de klap niet. Dit verhaal maakt veel indruk op Spruitenburg en wordt de aanjager voor zijn missie. “Deze jonge officier was bereid zijn leven te geven voor anderen. Dit is dus wat het inhoudt een held te zijn.” 
​
Volg de premiere van deel 1 van #ReUniForm op:
YouTube https://youtu.be/rC44Ht4sObo
Facebook www.facebook.com/omroepv/posts/1869898586537203
LinkedIn https://lnkd.in/egHrfPM5
​